GENEL BAKIŞ
Anayasa Mahkemesi Nevriye Kuruç (2021/58970, 5.7.2022) pilot kararı sonrası makul sürede gerçekleştirilmeyen yargılamalar hakkındaki başvuruları incelemek üzere tazminat komisyonu kurmuş, bu komisyonun 09.03.2023 tarihine kadar yapılmış olan başvuruları kapsayacağına karar vermiştir. Keser Altıntaş (B. No: 2023/18536 25.7.2023) kararında ise 09.03.2023 tarihinden sonrası için bir mekanizma öngörülmediği belirtilerek bu tarihten sonra makul sürede yargılanma hakkının ihlali iddiasıyla yapılan başvuruların artık Anayasa Mahkemesince incelenmeyeceği, bu dosyalar için düşme kararı verileceği, Anayasa Mahkemesi’nden ayrı bir Tazminat Komisyonu kurulması gerektiği belirtilmiştir.
Esasen Adalet Bakanlığı İnsan Hakları Tazminat Komisyonu, 6384 sayılı Kanun’un 9 Ocak 2013 tarihinde yürürlüğe girmesiyle kurulmuştur. Ancak komisyonun kurulması 02.03.2024 tarihinde kabul edilen 7499 sayılı Kanun’un 12.03.2024 tarihinde yürürlüğe girmesi ile gerçekleşmiştir. 7499 sayılı Kanun ile yapılan değişiklikler neticesinde 6384 sayılı Kanun’da değişiklikler yapılmış; başvurunun kapsamı, Komisyon’un çalışma esasları, başvuru süresi ve şekli gibi hususlar düzenlenmiştir.
6384 sayılı Kanun’a göre Tazminat Komisyonu; ceza hukuku, özel hukuk ve idare hukuku kapsamındaki yargılamaların makul sürede sonuçlandırılmadığı iddiasıyla manevi tazminat talepleri hakkında ve koruma tedbirleri nedeniyle oluşan maddi ve manevi tazminat talebiyle yapılan başvuruları karara bağlamakla görevlendirilmiştir.
Tazminat Komisyonu’na yapılacak olan başvurular 6384 sayılı Kanun üç başlık altında düzenlenmiştir. Doğrudan Komisyon’a yapılan başvurular, Anayasa Mahkemesi’nce düşme kararı verilen başvurular ve AİHM’den dönen başvurular için ayrı başvuru usulleri ve süreleri belirlenmiştir.
- Yargılamaların makul sürede sonuçlandırılmadığı iddiasıyla yapılacak müracaatlarda; soruşturma, kovuşturma veya yargılama sürecinde ya da en geç bunların kesin bir kararla sonuçlandığının öğrenilmesinden itibaren bir ay içinde,
- Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarih itibarıyla Anayasa Mahkemesinde inceleme süreci devam eden bireysel başvuruları, başvuru yollarının tüketilmemesi nedeniyle verilen kabul edilemezlik kararının tebliğinden itibaren üç ay içinde,
- Anayasa Mahkemesinin incelemenin sürdürülmesini haklı kılan bir neden görülmediği gerekçesiyle düşme kararı verdiği bireysel başvuruları, bu maddenin yürürlüğe girdiği tarihten veya düşme kararının tebliğinden itibaren üç ay içinde,
- Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılan başvuruları, bu Mahkemenin münhasıran iç hukuk yollarının tüketilmemiş olması gerekçesine dayanan kabul edilemezlik kararının tebliğinden itibaren üç ay içinde, yapılacak müracaat üzerine Komisyon inceler.
MAKUL SÜREDE YARGILAMA HAKKININ İHLALİ
Tazminat Komisyonu, makul sürede sonuçlandırılmayan yargılamalar neticesinde manevi olarak zarara uğrayan tarafların tazminat talepleri hakkında karar vermek üzere kurulmuştur. Ancak makul sürenin belirlenmesi açısından mutlak bir süre kriteri bulunmamaktadır. Anayasa Mahkemesinin ve AİHM’in makul süreye ilişkin kararları somut olayın koşullarına ve özelliklerine göre farklılık göstermektedir. Bazı durumlarda altı veya yedi yıllık süre dahi makul olarak kabul edilirken; bazı durumlarda birkaç yıllık sürenin makul olmadığı kabul edilmektedir. Makul süre incelemesi yaparken üç ölçüt esas alınmakta olup bunlar davaların karmaşıklığı, tarafların davanın uzamasına etkisi ve mahkemelerin tutumudur. Davanın uzamasında başvurucu tarafın bir etkisi varsa tazminat talebinin reddi ile karşılaşılmakta olup diğer tarafın davanın uzamasına etki eden davranışı da ödenecek tazminatın kendisine rücu edilmesi sonucunu doğurabilmektedir.
KOMİSYONA BAŞVURU
Tazminat Komisyonu’na yargılama süreci devam eden davalar hakkında başvuru yapılması da mümkündür. Bunun dışında ceza hukuku kapsamındaki soruşturma ve kovuşturmalar ile özel hukuk ve idare hukuku kapsamındaki yargılamaların makul sürede sonuçlandırılmadığı iddiasıyla manevi tazminat talebiyle Tazminat Komisyonu’na başvuru; soruşturma, kovuşturma veya yargılama sürecinde ya da en geç bunların kesin bir kararla sonuçlandığının/kesinleştiğinin öğrenilmesinden itibaren bir ay içinde yapılabilir. Bu noktada belirtmek gerekir ki süre tebliğ tarihinden değil öğrenme tarihinden itibaren başlamaktadır. Kesin kararın öğrenilmesi tebliğden önce gerçekleşmiş ise süre tebliğden değil kararın öğrenildiğinin tespit edildiği tarihten itibaren başlamaktadır.
Makul sürede yargılanma hakkının öne sürülmesi davacı tarafından yapılabileceği gibi davalı tarafından da yapılabilir.
Başvuru formu doldurulup gerekli belgeler ek olarak eklendikten sonra Tazminat Komisyonu’nun Milli Müdafaa Cad. No: 8 Bakanlıklar Kızılay/ANKARA adresine elden başvuru yapılması mümkündür. Bunun dışında başvurunun Cumhuriyet Başsavcılıkları aracılığı ile yapılması da mümkündür. Bu durumda Cumhuriyet başsavcılığına yapılan müracaat tarihi esas alınır (6384 s. Kanun m. 5/4). Uyap Portal üzerinden koruma tedbirleri nedeniyle tazminat talepli başvurular yapılabilmekte olup makul sürede yargılama hakkının ihlali nedeniyle yapılacak başvurular için henüz Uyap üzerinden başvuru yapılması için gerekli altyapı çalışması tamamlanmamıştır.
Başvuru için harç ya da gider avansı gibi bir ücret ödenmemektedir. Avukat aracılığı ile yapılan başvurularda vekalet suret harcının ödenmesi ve baro pulunun yapıştırılması gerekmektedir. Aksi halde eksiklik tamamlatılmamakta, yapılan başvuru doğrudan reddedilmektedir.
Komisyona başvuru formlarına https://ihtk.adalet.gov.tr/SayfaDetay/formlar web adresinden ulaşılabilir.
BAŞVURUNUN İNCELENMESİ
Tazminat Komisyonu başvuru üzerine öncelikle başvuru hakkında bir ilk inceleme yapar. Yapılan ilk inceleme sonucunda, 6384 sayılı Kanun’un 6’ncı maddesinde sayılanlar (kabul edilebilirlik şartları, süre, hukuki menfaat, 2.maddede sayılan kapsam) bakımından başvurunun reddini gerektiren bir durum yoksa başvurunun esası hakkında karar verir.
Tazminat Komisyonu tarafından yapılan inceleme sonunda müracaat edenin bir hakkının ihlâl edildiğine karar verilmesi hâlinde müracaat eden lehine uygun bir tazminata hükmedilir. 6384 sayılı Kanun’a göre Tazminat Komisyonu; ceza hukuku, özel hukuk ve idare hukuku kapsamındaki yargılamaların makul sürede sonuçlandırılmadığı iddiasıyla sadece manevi tazminata karar verecektir. Koruma tedbirleri nedeniyle yapılan başvurularda ise oluşan maddi ve manevi her türlü zararın tazmine ilişkin karar verecektir.
Hak ihlali tespit edildikten sonra uygun bir tazminat belirlenecektir ancak tazminatın neye göre belirleneceği hakkında bir düzenleme bulunmamaktadır. Bu konuda hukukumuzdaki genel düzenlemeler ve borçlar hukukunda tazminatın belirlenmesi ölçütleri uygulanmaktadır. Komisyon’un maddi tazminata hükmetmesi için bu zararın mutlaka belgelendirilmesi ve hak ihlali ile maddi zarar arasında illiyet bağı bulunması da şarttır. Maddi tazminatın belirlenmesi hususunda bilirkişi incelemesi yaptırılması da mümkündür.
Tazminat Komisyonu, müracaatlar hakkında dokuz ay içinde karar vermek zorundadır. Tazminat Komisyonu’nun kararlarına karşı tebliğ tarihinden itibaren on beş gün içinde Tazminat Komisyonu aracılığıyla Ankara Bölge İdare Mahkemesine itiraz edilebilir. Bu itiraz öncelikli işlerden sayılarak üç ay içinde karara bağlanır. Mahkeme tarafından Komisyon kararı yerinde görülmezse işin esası hakkında yeniden karar verilir. Ankara Bölge İdare Mahkemesi’nin Tazminat Komisyonu kararları hakkında itiraz üzerine vereceği karar kesindir (6384 s. Kanun m. 7/4). Ancak, Bölge İdare Mahkemesi tarafından verilen bu karar üzerine bireysel başvuru yoluyla Anayasa Mahkemesi ve AİHM’e başvuru yolu açıktır.
Tazminat, kararın kesinleşmesinden itibaren üç ay içinde Adalet Bakanlığı tarafından ödenir (6384 s. Kanun m. 7/5).
Tazminat Komisyonu mahkeme olarak kabul edilmediğinden avukat aracılığı ile yapılan başvurularda vekalet ücretine hükmedilmemektedir. Yine talep edilen tutardan düşük bir tazminata karar verilmesi halinde de başvurucu karşı vekalet ücreti ödeme gibi bir durumla karşı karşıya kalmamaktadır.
Komisyona yapılan başvuru sonucunda Komisyonun kesinleşen kararlarının bir örneği işlemin yapıldığı adli veya idari mercie gönderilir. Başvuru konusu işlem veya dava henüz sonuçlandırılmamışsa ilgili adli veya idari merci tarafından bu işlem ivedilikle sonuçlandırılır.